Wieś Kruszyniany, położona na wschód od Białegostoku przy dzisiejszej granicy polsko – białoruskiej, powstała w pierwszej połowie XVI wieku w wyniku przeprowadzonej przez królową Bonę tzw. „pomiary włócznej”. W drugiej połowie XVI wieku była już dużą osadą z dość dobrze rozwiniętym rzemiosłem wiejskim. Potop szwedzki i najazd moskiewski w wieku XVII spowodowały, że miejscowość wyludniła się. To prawdopodobnie spowodowało, że wieś tę otrzymał pułkownik Samuel Murza Krzeczowski i jego podkomendni na mocy przywileju wydanego w Grodnie 12 marca 1679 r. przez króla Jana III Sobieskiego. Przywilej ten mówił również o Łużanach i Nietupie – zwanej Białohorcami (dziś Białogórce), położonych pod Krynkami. Nielicznych ocalałych mieszkańców przesiedlono do pobliskiej wsi Sanniki, a w Kruszynianach powstały nowe tatarskie gospodarstwa i folwarki. Folwarkami, będącymi własnością oficerów, były to: Leonowszczyzna (Ułańszczyzna), Górka, Komorowszczyzna, Achmatowszczyzna i Murawszczyzna. Do obrabiania ziemi folwarcznej zatrudniano osiedlających się chłopów. Pozostali żołnierze założyli swe gospodarstwa na działkach nieco większych od dawnych działek chłopskich.

Istnieje legenda, prawdziwa, bądź nie, która mówi, że pułkownik Samuel Krzeczowski otrzymał wieś za uratowanie życia królowi w bitwie pod Parkanami, toczonej w dniach 7 – 9 października 1683 r.

Według innej legendy dwór Samuela Krzeczowskiego znajdował się po lewej stronie drogi, przy wjeździe do wsi od strony Krynek. Tam pod lipami stała drewniana altana, w której jadł obiad król Stanisław August, gdy powracał z polowania od ks. Radziwiłła.  Pułkownik ten posiadał najwięcej spośród pozostałych sześciu Tatarów, pomiędzy których wieś była podzielona. Z kolei inne podanie mówi, że Jan III Sobieski dwukrotnie odwiedził Krzeczowskiego w Kruszynianach, jadąc na sejm grodzieński i wracając z sejmu w 1688 r.

Ostatni z Krzeczowskich miał tylko dwie córki: Helenę i Emilię, między które rozdzielono ziemię. Helena, wyszła za mąż za Stefana Ułana Maluszyckiego, lecz potomstwa nie posiadali, to też swoją część majątku sprzedała niejakiemu Ejsmontowi. Ten ostatni wraz z majątkiem przejął cenne pamiątki rodziny Krzeczowskich, nie przywiązując do nich wagi zniszczył je. Druga córka ostatniego Krzeczowskiego, Emilia wyszła za mąż za Dawida Kulzimana Talkowskieo. Dziećmi ich byli: Adam, Emilja i Stefanja.

Adam Talkowski ożeniony z Julią z domu Chalembek, mający siedmioro dzieci: Zofię, Macieja, Żana, Michała, Emilię, Romana, Marię. Julia Talkowska dbała o rozwój oraz należyty stan rodzinnych włości. Przestrzegała zasad dworskich, zwracała uwagę na znajomość języków obcych (głównie francuskiego), strojów i manier, podkreślając jednocześnie tatarskie pochodzenie. Organizowała obiady piątkowe dla przybyłych z Grodna, Warszawy bądź Wilna gości. Nieodłącznym zwyczajem tych spotkań było spożywanie przez zgromadzone towarzystwo herbaty w dworskiej altanie. Dzięki tej tradycji Kruszyniany były nazywane w odpowiednich kręgach towarzyskich „Małym Paryżem”. Ponadto Julia Talkowska dbała o odpowiedni status majątkowy i społeczny swoich dzieci. Wszyscy otrzymali należyte wykształcenie i uposażenie materialne.

W czasie nadań ziemskich poczynionych przez króla Jana III Sobieskiego powstały w Kruszynianach dwie świątynie dla dwóch istniejących we wsi grup wyznaniowych:  tatarski meczet i unicka cerkiew. W XVIII wieku podskarbi królewski Antoni Tyzenhauz próbował zakwestionować tatarskie prawa do ziemi i przywileje. Jednak w 1780 r., na mocy konstytucji z 1786 roku ostatecznie potwierdzono ich dziedziczne prawa do posiadanych ziem na terenie ekonomii brzeskiej i grodzieńskiej (w tym właśnie Kruszynian). W XIX wieku osadnictwo tatarskie w Kruszynianach straciło swój wojskowy charakter. Wiązało się to z potrzebą odbudowy ze zniszczeń powstałych tu w czasie wojen napoleońskich. W końcu tego stulecia wieś liczyła najprawdopodobniej najwięcej mieszkańców w ciągu całej swej historii. Najliczniejszą grupą byli muzułmanie, ale obok nich mieszkali tu także chrześcijanie – prawosławni i katolicy, a także kilka rodzin żydowskich.

Wybuch I wojny światowej zatrzymał rozwój wsi. Znaczna część mieszkańców wyjechała  w 1915 r. w głąb Rosji, podczas zarządzonej przez władze rosyjskie ewakuacji. Po zakończeniu wojny Kruszyniany odbudowywały się dosyć długo. Przeważać tu zaczęła ludność pochodzenia białoruskiego. W czasie II wojny światowej miejscowość dotknęły nieliczne zniszczenia, w związku z tym bezpośrednio po wojnie nie zaistniała potrzeba odbudowy. Wieś przestała się rozwijać.

Dziś Kruszyniany administracyjnie przynależą do gminy Krynki. Zachowane tatarskie zabytki oraz powstające tu gospodarstwa agroturystyczne przyczyniają się do ruchu turystycznego we wsi i szerokiego propagowania kultury Orientu.

Charakterystyczny układ przestrzenny wsi Kruszyniany zwany „ulicówką” skoncentrowany wokół jednej – głównej drogi z nielicznymi późniejszymi przekształceniami ocalał do dziś. Jest cennym zabytkiem ruralistycznym, będącym pod opieką wojewódzkiego konserwatora zabytków w Białymstoku.

Meczet

Wśród osiadłych w nowym miejscu Tatarów zrodziła się potrzeba wzniesienia świątyni. Dziś nic nie wiadomo  o pierwszym meczecie w Kruszynianach.  Nie zachowały się po nim żadne ślady ani źródła historyczne.

Obecna świątynia jest położona w środkowej części miejscowości, przy drodze prowadzącej do mizaru – muzułmańskiego cmentarza. Wybudowana została prawdopodobnie między rokiem 1768 a rokiem 1795 z fundacji właścicieli folwarków istniejących w Kruszynianach i w okolicy. Niewątpliwie duży wkład w budowę pochodził również od rodziny Krzeczowskich.

W roku 1846 przeprowadzono remont meczetu, którego pamiątką jest umieszczenie tej daty w jego fundamencie. Podczas I wojny światowej świątynia nie uległa zniszczeniu, ale w trakcie II wojny światowej mieścił się tu niemiecki szpital polowy. Wtedy to zrabowano perskie dywany i makaty, będące wystrojem świątyni. Wiadomo również, że w 1944 roku w meczet trafiła bomba, która nie wybuchła, ale uszkodziła dach.

Meczet w Kruszynianach został wybudowany z dyli, oszalowany deskami, nakryty dwuspadowym dachem, krytym gontem. Budowla ta jest ciekawym połączeniem architektury meczetów muzułmańskich, kościołów barokowych i tradycyjnego budownictwa ludowego.  W porównaniu z meczetami z terenu dawnego imperium islamskiego meczet kruszyniański jest znacznie skromniejszy. Budowniczowie świątyni pochodzili prawdopodobnie z samych Kruszynian lub okolicznych wsi. Być może byli to ci sami cieśle, którzy zbudowali przed 1791 r. cerkiew cmentarną p.w. Św. Anny w Kruszynianach. To tłumaczy podobieństwo tej budowli do kościołów czy cerkwi.

Jednym z niewielu elementów architektury muzułmańskiej w kruszyniańskim meczecie są baniaste kopuły, zakończone półksiężycem, wieńczące wieże elewacji głównej. Hełmy te są nawiązaniem do kopuł meczetów tureckich i arabskich. Tam muezzini wchodzą na wieże swych meczetów, by wygłosić azan – wezwanie wiernych do modlitwy.

Innym orientalnym elementem tej budowli jest mihrab – nisza w południowej ścianie, wskazująca wiernym Mekkę i kierunek, w którym powinny być zanoszone modły.

Świątynia jest niewielkich rozmiarów ale mimo tego posiada podstawowe elementy każdego meczetu, przypominając jednocześnie swoim planem i bryłą z mihrabem usytuowanym na osi typowe rozplanowanie kościoła z apsydą. Także wygląd zewnętrzny, z dwiema wieżami w elewacji frontowej nasuwa skojarzenia z polskimi kościołami drewnianymi  np. z kościołem p.w. św. Stanisława Biskupa i Najświętszej Panny Marii w Narwi, pochodzącym z 1755 r.

Wyposażenie wnętrza meczetu w przeważającej części jest współczesne. Jego najważniejszym elementem i jednocześnie najstarszym jest minbar, pochodzący  prawdopodobnie z XIX w. Wykonany z drewna, z sześcioma stopniami prowadzącymi na podest nakryty niskim, czterospadowym daszkiem z półksiężycem wspartym na trzech kulach. Przy wejściu na schodki znajduje się portal z wysokich słupków, połączonych u góry poziomą belką z trzema półksiężycami. Przy schodkach i wokół podestu umieszczono balustradę z toczonymi tralkami.  Minbar malowany ciemnozielono z detalami pozłacanymi i malowanymi na biało. Ponadto w skład wyposażenia wnętrza meczetu wchodzą dywany leżące na podłodze, liczne muhiry wiszące na ścianach oraz lampy i kinkiety w stylu orientalnym – bogatsze w części meczetu przeznaczonej dla kobiet. Od 2012 roku meczet i mizar w Kruszynianach i  Bohonikach wpisane są jako pomniki historii Rzeczpospolitej Polskiej.

Mizar

Powstał w XVII w., okresie przybycia Tatarów do Kruszynian. Znajduje się w środku wsi, około 100 metrów na wschód od meczetu na niewielkim wzniesieniu, wśród drzew. Został ogrodzony murem z kamienia polnego z metalową bramą, na której znajduje się tablica z informacjami w języku polskim i arabskim. Starsza część i nagrobki znajdują się w środku mizaru.  Najstarsze nagrobki to proste ciosy kamienne. Układ grobów w rzędy jest dziś czytelny tylko miejscami. Napisy na kamieniach nagrobnych wyryte zarówno w języku polskim, arabskim, rosyjskim. Dziś w wielu przypadkach są one zatarte i trudne do odczytania. Mizar jest czynny po dziś dzień i obok Bohonik jest główną nekropolią Tatarów polskich.

Cerkiew p.w. Zaśnięcia Św. Anny

Nieistniejąca już dziś cerkiew prawosławna p.w. Zaśnięcia św. Anny, pierwotnie unicka, została wzniesiona w centralnej części cmentarza prawosławnego, położonego po tej samej stronie głównej drogi co meczet.  Wybudowano ją przed 1791 rokiem z drewnianych dyli, oszalowano deskami i nakryto dwuspadowym dachem krytym gontem. Do dnia dzisiejszego nie udało się ustalić kto był jej fundatorem. Spłonęła 11 grudnia 1983 roku. Obecnie na jej miejscu znajduje się cerkiew murowana.

Górka – Stary folwark rodziny Krzeczowskich, postawiony na polach Kruszynian, z młynem i wsiami Górka i Łużany. Powstał w 1679 roku jako jeden z pięciu folwarków tatarskich. Potem kilkakrotnie zmieniał właścicieli. Po wojnie majątek uległ parcelacji. Funkcjonował jako spółdzielnia produkcyjna a potem PGR. Dziś jest własnością prywatną. Do dnia dzisiejszego zachował się tu dwór z 1890 roku, część budynków dworskich oraz aleja lipowa

Jamasze – dawna wieś, obecnie wymarła, zachowały się tu pozostałości zabudowy zagrodowej i kępy starych drzew

Łapicze – wieś z drewnianą zabudową, znajduje się tu murowana kapliczka przydrożna

Łosiniany – wieś leżąca nad niewielką rzeczką – dopływem Świsłoczy, powstała w latach 1560- 1569 w czasie przeprowadzenia na tych terenach pomiary włócznej. Dziś znajdują się tu domy drewniane i przydrożna kapliczka z ikoną Matki Boskiej z Dzieciątkiem z poł. XIX w.,

młyn na rzece Nietupie – wzniesiony XIX w., drewniany, wybudowany w pobliżu wsi Kundzicze, założonej około 1500 roku.

Ozierany Wielkie; Ozierany Małe – wsie z domami i zagrodami z przełomu XIX i XX w.; znajdują się w nich: murowana kapliczka przydrożna z pocz. XX w., oraz trzy krzyże przydrożne

Żylicze – wcześniej istniały tu dwie wsie Żylicze Wielkie i Żylicze Małe. Z czasem na ich miejscu pojawił się folwark. Od XIX w. aż do II wojny światowej był on własnością rodziny de Virion. Po wojnie użytkowany był przez PGR. Dziś stanowi własność prywatną.Zachował się tuzespół dworsko – ogrodowy z XIX w., położony wśród lasów, znajdują się tu częściowo zachowane murowane budynki gospodarcze (spichlerz, chlew, wozownia, lodownia) oraz prowadząca do nich aleja lipowa uznana za pomnik przyrody.

Miejscowość Bohoniki znajduje się koło Sokółki, na północnym wschodzie od Białegostoku.

Powstała około połowy XVI wieku. Tatarzy osiedlili się tu, podobnie jak w Kruszynianach w wieku XVII, również na mocy przywileju wydanego przez króla Jana III Sobieskiego w Grodnie 12 marca 1679 r.  Przywilej ten nadał wsie Bohoniki, Drahle i Malawicze Górne rotmistrzowi Olejewskiemu z kompanią oraz żołnierzom rotmistrzów Bogdana Kieńskiego i Gazy Sieleckiego. Poprzednich mieszkańców wsi Drahle i Bohoniki przeniesiono do wsi Nomiki i Zaspicze. Niewielkie folwarki otrzymali oficerowie a gospodarstwa żołnierze.

Legenda mówi, że król Jan III Sobieski nadał rotmistrzowi Olejewskiemu tyle ziemi, ile ten zdołał objechać konno w jeden dzień.

Dziś w Bohonikach mieszka kilka rodzin tatarskich. Wieś ta jednak w dalszym ciągu jest bardzo ważnym muzułmańskim centrum religijnym do którego w czasie najważniejszych świąt zjeżdżają Tatarzy nie tylko z  Białostocczyzny ale i z dalszych stron  kraju.

Meczet

Pierwszy meczet w Bohonikach wzniesiono na przełomie XVII i  XVIII wieku. Czas wybudowania obecnej świątyni w miejscu dawnej nie jest dokładnie ustalony, prawdopodobnie miało to miejsce w wieku XIX. W czasie drugiej wojny światowej mieścił się tu szpital polowy. Wówczas meczet uległ niegroźnym zniszczeniom – głównie w pokryciu wieżyczki.

Świątynię wybudowano z dyli na planie prostokąta i oszalowano. Nakryto dachem brogowym z jedną wieżyczką – minaretem – nakrytą cebulastym hełmem z półksiężycem.

Jej wnętrze jest podzielone na dwie główne części, oddzielone od siebie ścianą z otworem – salę modlitw dla kobiet i salę modlitw dla mężczyzn, do których prowadzi wspólny przedsionek. Na wystrój wnętrza składają się: współczesna szafka na księgi i półki narożne, dywany i muhiry (najstarszy z nich pochodzi z 1934r.). Jednak najważniejszym elementem jest tu, podobnie jak w meczecie w Kruszynianach, prawdopodobnie dziewiętnastowieczny minbar. Wykonany z drewna, z czterema stopniami. Nad podestem umieszczono baldachim wsparty na czterech słupkach, zwieńczony złoconym półksiężycem. Balustrada schodków została wykonana wraz z wąską poręczą wspartą na toczonych tralkach. Minbar jest malowany jasnozielono z detalami malowanymi na biało. Jego dodatkową ozdobą są pozłacane gałki w kształcie wazonów.

Mizar

Mizar ten powstał prawdopodobnie później niż kruszyniański, bo w XVIII wieku. Wcześniej znajdował się w centrum wsi, a teraz jest położony około 400 m na północ od niej, na wzniesieniu wśród drzew. Ogrodzony jest murem z metalową bramą z półksiężycem od strony południowej. Najstarsze nagrobki znajdują się w centralnej części i po stronie północnej. Układ nagrobków jest  nieczytelny. Mizar ten jest jedną z dwóch głównych nekropolii Tatarów polskich.

Sokółka

Miasto Sokółka jest położone na północny wschód od Białegostoku wśród Wzgórz Sokólskich, w pobliżu rzeki Sokołdy – prawego dopływu rzeki Supraśl. W XV wieku wzniesiono tu dwór, wokół którego wkrótce powstała osada, zwana wówczas Suchołdą, wchodząca w skład dóbr grodzieńskich. W 1524 r. dobra te zostały nadane królowej Bonie przez Zygmunta Starego. Pod koniec tego stulecia wieś otrzymała prawa targowe, a prawa miejskie magdeburskie nadał jej w 1608r. król Zygmunt III Waza. Na mocy przywilejów królewskich w mieście i okolicach zaczęli osiedlać się żołnierze chorągwi tatarskich i Żydzi. W II poł. XVIII w. dzięki działalności Antoniego Tyzenhauza – podskarbiego litewskiego miasto uległo rozbudowie, powstały cegielnie i manufaktury włókiennicze. W wyniku III rozbioru Polski Sokółka została zajęta przez Prusy, a od 1807 r. przez Rosję. W 1862 wybudowano tu kolej, łączącą Warszawę z Petersburgiem. Przed II wojną światową centrum miasta zamieszkiwali Żydzi, trudniąc się handlem i rzemiosłem. Podczas wojny Niemcy stworzyli tu żydowskie getto, istniejące do listopada 1942 r. Samo miasto podczas wojny zostało zniszczone w niewielkim stopniu. Ocalały najważniejsze, zabytkowe budowle. Po wojnie największy rozwój Sokółki miał miejsce w latach 70 – tych XX w. Dziś jest ona stolicą powiatu.

Zabytki Sokółki

• układ urbanistyczny – XVII-XVIII w.
• zespół kościoła parafialnego p.w. św. Antoniego Padewskiego, ul. Grodzieńska 47 :
• kościół, mur., 1840-1848, rozbud. 1901-1904
• dzwonnica, mur., poł. XIX w.
• kaplica (kostnica), mur., poł. XIX w.
• budynek przy bramie, mur., poł. XIX w.
• plebania, drewn., pocz. XX w.
• budynek gospodarczy, mur. II poł. XIX w.
• cerkiew prawosławna parafialna p.w. św. Aleksandra Newskiego, mur., 1850 – 1853, odbudowana po pożarze 1879
• cmentarz żydowski, ul. Zamenhofa, XVII-XX w.
• zabudowa drewniana i murowana ulic: Białostockiej, Grodzieńskiej, Ściegiennego, Placu Koścuszki, XVIII- pocz. XX w.

Inne

· Muzeum Ziemi Sokólskiej ul. Piłsudskiego 1 Sokółka

• Izba Pamięci Edukacji Narodowej okręgu sokólsko – dąbrowskiego ul. Grodzieńska 43 Sokółka

Krynki

Wieś Krynki położona jest w szerokiej kotlinie nad rzeką Krynką, na wschód od Białegostoku, 2 km od granicy z Białorusią.

Powstanie miejscowości Krynki datuje się na wiek XV. Wtedy już istniał tu dwór królewski znajdujący się w okolicy dzisiejszego kościoła parafialnego. Była to dogodna lokalizacja – przy trakcie handlowym łączącym Grodno z Brześciem a  dalej Lublin z Krakowem. To tu  w roku 1434 odbyło się spotkanie Władysława Jagiełły z Zygmuntem Kiejstutowiczem a wraz  z nim odnowienie unii polsko – litewskiej.

W roku 1509 król Zygmunt I lokował miasto i nadał mu herb, w roku 1522 ufundował kościół a w roku 1540 ustanowił prawo do targu raz w tygodniu.

Prawo miejskie magdeburskie otrzymały Krynki w dniu 22 listopada 1569 r. od króla Zygmunta Augusta, który jednocześnie dał prawo do czterech jarmarków rocznie. W roku 1679 prawa miejskie Krynek zostały potwierdzone przez Jana III Sobieskiego. W I poł. XVII wieku osiedlają się tu Żydzi, którzy stopniowo uzyskują szereg przywilejów królewskich: na kupowanie placów, budowanie domów, synagogi, łaźni i założenie cmentarza.

W drugiej połowie XVIII w. sporządzono Plantę Miasta JKMści oraz Dworu Krynek, zawierającą projekt przebudowy miejscowości w duchu panującego baroku. Inicjaywy tej podjął się administrator ekonomii grodzieńskiej, podskarbi Antoni Tyzenhauz. Miastu nadano promieniste rozplanowanie z położonym w centrum regularnym, sześciobocznym rynkiem z którego wybiegło dwanaście ulic. Sześcioboczny zarys głównego placu miejskiego miała powtarzać ulica okrężna. W rynku miał stanąć ratusz wraz z kramami i wagą, wydzielając oddzielny placyk. W pozostałych pierzejach rynkowych miały zostać wybudowane „domy kupieckie”. Całego projektu jednak nie zrealizowano. W wieku XIX w Krynkach miał miejsce rozkwit przemysłu włókienniczego, trwający około 40 lat. Po jego upadku, pod koniec  stulecia zaczęły powstawać zakłady garbarskie.

Miejscowość wielokrotnie ulegała zniszczeniom – pożarom w latach 1886 i 1904 oraz tym, które powstały podczas I i II wojny światowej. W wyniku ostatniej Krynki zostały zniszczone w 70 %. W 1950 r. utraciły prawa miejskie.

Zabytki Krynek

• układ urbanistyczny, XV-XVIII w.
• zespół kościoła parafialnego p.w. św. Anny, ul. Kościelna:
• kościół, mur., 1907-1913, projektu Stefana Szyllera,
• brama-dzwonnica: II poł. XVIII w.
• cmentarz przykościelny, XVIII w., nagrobki m.in. rodziny de Virion – właścicieli Krynek i kilku majątków w okolicy
• cerkiew prawosławna parafialna, ul. Cerkiewna 5 p.w. Narodzenia NMP, mur., 1864 r.,
• cerkiew cmentarna gr.-kat., ob. prawosławna, p.w. Św. Antoniego, drewn., I poł. XVIII w., zrekonstruowana w latach 1989-1991,
• ruina bóżnicy, ul. Garbarska, mur., XVII, przebudowana w XIX w, spalona w 1944r., wzniesiona w miejscu wcześniejszej, drewnianej,
• bóżnica ul. Piłsudskiego 5, mur. z 1850r., częściowo spalona w czasie II wojny światowej odbudowana w 1955r.,
• bóżnica chasydzka, mur., ul. Czysta 10 a , II poł. XIX w.,
• dwór drewn. ul. Stary Dwór 8, z 1935 r., wybudowany wg projektu opracowanego w Grodnie;
• park dworski, po 1780, przekomponowany w XIX w.
• cmentarz rzymskokatolicki XIX w., ul. Kościelna
• cmentarz żydowski XVIII w., w północnej części Krynek

Supraśl

Miasto Supraśl jest położone w odległości 16 km na północny wschód od Białegostoku, nad brzegiem rzeki o tej samej nazwie. Prawdopodobnie już w początkach XIV wieku istniała tu niewielka osada. W wieku XV znalazła się ona w dobrach należących do Chodkiewiczów. W 1500 r. Aleksander Chodkiewicz sprowadził do Supraśla mnichów, którzy rozpoczęli tu budowę monasteru od wzniesienia drewnianej cerkwi p.w. Św. Jana Ewangelisty. Przez kolejne trzy stulecia dzieje osady były ściśle związane z ich działalnością.  W roku 1596 minisi suprascy przystąpili do unii brzeskiej, przyjmując regułę św. Bazylego. W tym czasie powstawały kolejne zabudowania monasterskie a w nich, w końcu XVII wieku rozpoczęła swą działalność drukarnia oraz na początku XVIII wieku – papiernia. Wybudowano m.in. pałac archimandrytów (opatów) i bramę-dzwonnicę, założono ogród. Supraśl był wówczas prężnym ośrodkiem kulturalno– naukowym. W wieku XIX znalazł się zaborze rosyjskim. W 1824r. nastąpiła kasata klasztoru, a w 1839 r. urzędowa kasata unii brzeskiej. Wykonano wówczas licytację majątków należących do mnichów. Monaster utracił na znaczeniu. W 1915 roku mnisi opuścili Supraśl wyjeżdżając w głąb Rosji.

W samej miejscowości, głównie w rejonie dzisiejszej ulicy 11 Listopada od XVII w. zamieszkali Żydzi. Tu znajdował się dom rabina oraz główna bóżnica.

Od połowy XIX w. do czasu I wojny światowej w Supraślu rozwijał się prężnie przemysł włókienniczy. Otworzyli tu wówczas swoje fabryki: Zachert, Reich, Buchholtz, Aunert Tebus, Alt, Lipert, Koschade. Wcześniej, do 1824 r. w Supraślu poza zabudowaniami monasterskimi znajdował się jedynie młyn i karczma. Natomiast już w roku 1863r. Supraśl, w wyniku szybkiego rozwoju, otrzymał prawa miejskie. Nowe zabudowania zaczęły powstawać na południe od zabudowań monasterskich. Były one parterowe, przeważnie ustawione kalenicowo, z dachami dwuspadowymi naczółkowymi, wznoszone głównie z drewna, choć zdarzały się też budynki murowane. Istniały też dwa parki miejskie. Jeden znajdował się między kościołami rzymskokatolickim i ewangelickim, drugi w sąsiedztwie ogrodu przyklasztornego, między dzisiejszymi ulicami Piłsudskiego i Ogrodową. W dwudziestoleciu międzywojennym układ przestrzenny Supraśla nie uległ znaczącym zmianom, natomiast w wyniku II wojny światowej został zniszczony zarówno zespół monasterski jak i zabudowa miejska. Po wojnie odbudowano część dawnych zabudowań monasterskich na potrzeby zespołu szkół rolniczych. Obecnie, od roku 1996, są one siedzibą Klasztoru Męskiego Zwiastowania NMP.  Na przełomie XX i XXI w. odbudowano też  XVI- wieczną, zniszczoną w czasie II wojny światowej cerkiew p.w. Zwiastowania NMP.  W roku 2001 Supraśl uzyskał tymczasowy status uzdrowiska.

Zabytki Supraśla

• układ urbanistyczny, XVI-XIX w.
• Zespół monasterski – pobazyliański, pocz. XVI – XX w., ul. Klasztorna:
• brama-dzwonnica, mur., 1752
• cerkiew p.w. Zwiastowania NMP, mur., 1503-1511, zniszczona w 1944, odbudowywana od 1984 do dziś,
• cerkiew p.w. Św. Jana Teologa, mur., 1889-1891
• dawny Pałac Archimandrytów (Opatów), mur, ok. 1764, zniszczony w 1944, odbudowany 1959 – 1972
• budynki monasterskie płd. I płn.-zach., XVIII w., spalone w 1944, odbudowane w 1956-1970
• Zespół kościoła p.w. Św. Trójcy, XIX – XX w., ul. Piłsudskiego:
• kościół, mur., 1861-1865, dobudowana wieża w 1902
• ogrodzeni z kostnicą, mur., II poł. XIX w.
• Kościół ewangelicko – augsburski, mur., 1870, ul. Piłsudskiego, ob. rzymskokatolicki p.w. św. Jadwigi Królowej Polski
• Zespół pałacowy Buchholtzów, Plac T. Kościuszki 3, ob. Liceum Plastyczne:
• pałac, mur., 1892-1903
• stróżówka, mur., 1910 – 1920
• powozownia, mur., 1903
• park, po 1834, przekomponowany pocz. XXw.
• Domy Tkaczy, ul. 3-go Maja, budynki mieszkalne, drewn., XIX w.,
• Dom Kolonijny, ul. Kościelna 4, drewn., l. 30-te XX w., ob. siedziba Teatru Wierszalin,
• Dom Ludowy, ul. J. Piłsudskiego 11, drewn, 1934 r., ob. Kino Jutrzenka,
• plebania, ul. J. Piłsudskiego 52 b, drewn., pocz. XX,
• szkoła, ul. J. Piłsudskiego 58, mur., II poł. XIX w., rozbudowana w XX w., ob. siedziba Urzędu Miasta i Gminy Supraśl,
• Dwór Zachertów, ul. Konarskiego 14, drewn., XIX w., ob. siedziba Dyrekcji Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej,
• Park Miejski, XIX w.
• cmentarz unicki i prawosławny ob. rzymskokatolicki pocz. XVIII w.; ul. Białostocka:
• cerkiew cmentarna p.w. Św. Pantelejmona, XIX w. ob. kaplica rzymskokatolicka p.w. Wszystkich Świętych
• cmentarz ewangelicki z XIX w.; ul. Białostocka:
• kaplica grobowa rodziny Buchholtzów, mur., 1904 r.;
• kaplica grobowa rodziny Zachertów, mur., 1885 r.
• karczma, ob. dom, drewn., ul. Konarskiego 3, XVIII-XIX
• zespół fabryczny Jansena, ob. internat Liceum Plastycznego, ul. Konarskiego:
• manufaktura włókiennicza, mur 1834,
• dom fabrykanta, mur., przed 1866
• zespół fabryki włókienniczej Zacherta, Plac T. Kosciuszki 6
• przędzalnia, mur., 1834
• farbiarnia, mur., II poł. XIX w.
• wieża ciśnień fabryki sukna Cytrona, mur. k. XIX w.

Inne

• Muzeum Ikon – Oddział Muzeum Podlaskiego w Białymstoku, ul. Klasztorna 1, Supraśl